BASA Raga datang ka imahna, Éndah keur saré dina sofa. Jigana mah kasaréan. Mopo urut di Bali meureun. Tilu poé di ditu, teu kaasup di jalanna. Cenah mah study-tour jeung fakultasna ka paguron luhur anu aya di ditu. Duka mana anu poko saenyana mah, duka studina duka tourna. Indit sotéh Éndah mah bané waé aya nu wani nanggung jawab sagala rupana. Dosénna cenah, malah lain pangkat joré-joré deuih jabatanana ogé, PD.
Ari saré ukur maké baju tidur kayas ngalangkang. Raga nyampeurkeun, teu kuat sugan, ngok wé nyium. Éndah ngoréjat.
"Duh, mani reuwas, sugan téh naon," omongna. Celetot nyiwit leutik peupeuteuyan Raga. Hudang, terus nyangsaya mana tahan téa. Raga diuk gigireunana.
“Kumaha di Bali téh Ndah? Happy?"
“Happy sih happy, ngan kitu wé banyak ranjau!”
“Tapi kan kesempatan mah selalu ada.”
“Iya, kesempatan dalam kesempitan.”
“Justru sempitnya itu nu nimat téh ha ha ha ...”
Éndah gé milu seuri, mani rangu.
"Sok aja pikir ku Raga, dia téh siapa. Sahenteuna kan pejabat. Mesti ngajaga citra dong. Tapi kan Éndah gé ngerti, apa mau dia nu matak ngajak Éndah ogé."
"Dapet?"
"Tentu. Dia gé teu bodo atuh, Ga."
Raga seuri.
"Aya naon sih? Aya nu lucu?"
"Teu. Cuman kacipta wé,” carita Raga diteruskeun ku pepeta. Éndah nyeuItukeuteuk. Teu cenah teu kitu, tapi kieu kieu kieu, ceuk Endah bari pepeta. Raga ngagakgak.
"Oh iya Ga, anteur nya Endah shoping.”
“Asyiiik. Meledak nih."
"Tentu dong.”
"Iraha?"
"Bulan depan!"
Raga ngabarakatak.
"Ya sekarang atuh."
"Sugan téh ayeuna mah ngesop pingping.”
"Maunyé!"
"Tentu, itu nomer satu. Dikecapin, sambelna sambel terasi, béasna béas Cianjur. Siiip wé!”
Éndah seuri, nyiwit cangkéng Raga, gemes. Raga néwak leungeun Éndah, dibetot sakaligus.
“Em... emh... emmmhhh... jangan ah,” ceuk Éndah ngagurinjal cepet tina keukeupan Raga. “Engké wé nya, sekarang mah anteur dulu Éndah, oké?” Gura-giru Éndah asup ka kamarna, rék ganti baju.
Raga teu bisa majar kumaha, geus teu sabar ogé disabar-sabar wé. Harepanana, engké ogé sabataé, geus rido mah geuning sok lungsur-langsar. Hayang kumaha baé ogé bisa. Anu pasti mah hayang nyoba gaya anyar, gaya Pembantu Dékan. Atawa gaya séjénna anu geus biasa, saperti gaya politikus, gaya pejabat, gaya diréktur, gaya diplomat, gaya mentri ogé aya. Atawa gaya séjénna anu mangrupa hasil improvisasi. Pokona mah asal tetep nyoko dina gaya kupu-kupu malam.
Aya éta ogé niat Raga pikeun nuturkeun ka kamarna téh, ngan karunya bisi teu kaur anggeus. Keun sakitu mah itung-itung pengorbanan wé, ceuk pikirna, pira silihanteur karep.
“Ga, selama Éndah di Bali, aya nu ka dieu teu?” Éndah nanya ti jero kamarna.
“Teu. Duka mun waktu Raga nggak ada mah. Cuman nu nanyain mah aya.”
“Saha?”
"Si Bangkong!"
Éndah nyeuleukeuteuk.
Si Bangkong téh landian pikeun atasan Raga. Éta pédah gayana, ceuk Éndah mah, gaya bangkong. Ari Raga inget ka dinya téh, bet seuri sorangan. Teu sangka tuda, sugan téh moal terus maskét. Mimitina mah basa resépsi mutasi di kantorna, Raga mawa Éndah. Isukna jiga nu ngahajakeun bossna téh datang ka méjana. Ngobrol-ngobrol. Barang nyahoeun nu saenyana yén Endah téh awéwé fair, manéhna némbongkeun minat. Raga ngajalanan. Jadi wé, bari teu loba nu nyaho. Sagala gé atuh bisa diatur ari ku nu nyaho di élmuna mah. Tangtu wé atuh posisi Raga di kantorna téh aya undakna.
"Ngalamun wé!" Endah ngagebah. Lamunan Raga buyar. Aduh Éndah, Éndah mémang éndah. Ku geulis ari anjeun. Buuk meles dibop, awak lenjang konéng langsep. Di calana panjang dikaos gombrang. Tangtungan peragawati. Sed saeutik kétang. Artis wé sugan mah, ukur éléh sasetrip ipis ku Andi Mariem ogé. Nyaho diperhatikeun, Éndah méré pangajén.
"Teu ngéwa, Ga?”
“Teu atuh. Ngéwa sotéh ku a ku é mah geura, sip.”
Éndah seuri, nyiwit gemes deui ka Raga. Leungeunna ditéwak, dibedol. Éndah merod.
"Ét, ét, éit!” Endah molotot, Raga seuri maur. Break wé.
Teu lila duanana geus katémbong ngageuleuyeung kana mobil kantor Raga, ngajugjug ka puseur dayeuh.
“Ngalamun baé. Aya naon sih?” ceuk Éndah basa duanana asup ka P. Shoping Center.
“Ngalamun, betapa bahagianya Raga bisa menggandéng Ibu Pejabat.”
Éndah nyeuleukeuteuk. Jalma-jalma marerong. Ka nu geulis nyeuleukeuteuk atuh, saha anu teu resep, komo lalaki mah.
Mémang karék kapikir ku Raga ogé, saenyana mah Éndah téh ibu pejabat. Ibu pejabat demit, ilegal. Éndah mah boga saluran husus upama rék patepung jeung pejabat téh. Teu loba unak-anikna. Teu kabéh mémang, tapi tetep wé hiji préstasi anu ngangkat préstise. Komo ieu apal nepi ka bubuk leutikna, apal kana késang badag késang lembutna, apal kana téték jeung bengékna. Dihenteu-henteu ogé Éndah téh osok mantuan prosés lahirna hiji kawijaksanaan, ngaliwatan saluran hususna éta.
Réngsé shoping, Raga méakkeun peuting di imah kontrakan Éndah. Kabeneran Éndah gé taya acara séjén. Éta cenah ngeunahna cicing di kota gedé téh, tara loba paguyuran soal kitu, komo mun jadi “jelema”. Asal ulah aya sengkéta jeung batur wé, ulah nepi ka ka pangadilan, koran ogé haré-haré.
Katurug-turug Éndah jeung Raga mah padanyangka baraya. Boh babaturan Éndah sakampus, boh babaturan Éndah saihwan, boh babaturan Raga, boh atasan Raga, jeung boh-boh anu séjénna. Tapi lamun di lembur Éndah mah, di S., Raga téh ku Éndah sok diakukeun pisalakieun. Boh ka indung bapana, boh ka saha baé ogé. Raga, ceuk Éndah téh, anu ngabiayaan kuliahna, anu sok mangmeulikeun pakéan-perhiasan make up marahal, jeung sajabana-jeung sajabana. Padahal anu saenyana, Raga nu sok kapécrétan rejeki Éndah téh, komo mun meledak mah.
Hubungan Éndah jeung Raga nya éta hubungan silihpikabutuh, siliheusian lolongkrang. Dasarna mah silihngartikeun, bruk-brak, jeung silihpercaya. Mémang ari leuleutikan mah pacogrégan téh sok aya, kitu wé alatan salah paham, tapi tara lila. Lain sakeudeung-sakeudeung hubungan maranéhanana téh, rék nincak opat taun. Panggih geus cara arayeuna. Dina hal-hal anu prinsip mah, teu loba robahna. Tetep babarengan bari pada-pada teu boga niat hayang kaiket ku iketan resmi. Dina ayana niat sakolébatan, sok buru-buru disaringkahan. Cenah ambéh bisa tetep silihargaan hak-hakna salaku pribadi.
Ti poé ka poé kahirupan téh lumangsung normal. Biasa. Hirup normal Raga, ngantor, cicing di imah upama taya acara “kaluar” jeung atasanana jalan-jalan. Taya nu anéh. Éndah ogé kitu. Kuliah, ngobyék, jalan-jalan ngukur shoping center mun teu cicing di imah ogé. Anyar-anyar sok latihan kasenian. Hal-hal di luar éta, mangrupa variasi nu taya hartina, teu gedé pangaruhna.
Nepi ka Éndah wawuh, wanoh jeung Sukma. Cenah batur sakampus pédah béda jurusan. Cenah seniman sagalabres; dramawan, pangarang, penyair, musik (tradisional jeung modérn). Cenah ayeuna téh keur diajar ngalukis. Cenah Sukma téh budayawan ngora nu nyongcolang. Saterusna atuh tina biwir Éndah nu ipis lir amis téh ngaguluyur pujian-pujian pikeun Sukma. Raga ukur ngéngklokan. Keun, biasana gé kitu apan Éndah mah. Sok ngagul-ngagul béak karep batur amenganana anu anyar. Da nya éta lolobana mah lain si itu si éta. Biasana deuih sok ditungtungan ku, “Biar gitu, sama Éndah mah bertekuk lutut.” Atawa, “Wuah, kitu sotéh ka batur, ka Éndah mah sampai meréngék-réngék.” jeung sajabana, jeung sajabana. Tapi geuning henteu ka Sukma mah, acan sugan. Komo seniman, ceuk Raga mah, sok leuwih pogot ka nu karitu téh. Modalna ukur popularitas. Loba contona mah. Tapi nepi ka sawatara lilana, kecap pamungkas Éndah upama geus nyaritakeun Sukma téh teu kedal baé. Na Si Sukma téh impotén kitu? Atawa mémang Éndahna baé anu henteu ngedalkeun.
Beuki lila, beuki karasa baé ku Raga aya nu séjén jeung nu enggeus-enggeus hubunganana jeung Si Sukma mah. Éndah geus teu bruk-brak deui. Biasana Raga sok suka seuri lamun nyeueung lalaki nu bareng jeung Éndah téh. Sabab Raga nyaho, Éndah nyanghareupanana teu jeung haté. Éndah ukur ngamangpaatkeun kodratna salaku awéwé geulis. Biasana lalaki nu sok jadi korban Éndah téh. Tapi ayeuna mah bet siga nu sabalikna. Éndah jadi korban Si Sukma.
Naon atuh daya tarikna Si Sukma téh? Ceuk Éndah mah kabasajanana, ceuk Raga mah deukeut-deukeut ka rudin. Ceuk Éndah mah kajujuranana, ceuk Raga mah kanaifan nyanghareupan hirup. Anéhna, Éndah jiga nu kabawakeun ku irama hirup Sukma. Lain waktuna latihan kasenian di kampusna baé Éndah reureujeungan jeung Sukma téh. Ari ditanya tas ti mana atawa rék ka mana? Cenah nongton pagelaran anu-anu, diskusi anu-anu, caramah anu-anu-anu. Karasa ku Raga, Éndah leuwih mentingkeun hubunganana jeung Si Sukma batan hal-hal séjén.
Hiji mangsa Éndah balik subuh, padahal peuting éta téh Raga mondok di Éndah miharep anu sing sarwa éndah.
“Dari mana, Ndah?”
“Abis nongton wayang.”
“Wayang?”
“Iya, ramé téh, Ga.”
“Wah, saraména gé wayang atuh!”
Na atuh ari daradad téh Éndah nyaritakeun sual wayang panjang lébar. Wayang téh cenah, gambaran hirup manusa, kumaha ébréhna karakter manusa dina wayang, jeung saterusna-jeung saterusna. Saperti biasa, Raga ukur jadi juru regep anu hadé. Tapi ari pikiranana mah norowéco galécok sorangan. Cenah Éndah téh geus kajiret ku pangbibita palasipah ngawang-ngawang, ku ajén anu samar, anu jauh tina réalita. Sedeng sual ajén, moral, norma, éta mah kumaha sual kasaluyuan ayeuna. Sual korupsi, ajén gebyar lahiriah, bondonisasi sagala widang, mun téa mah geus jadi hiji budaya; singsaha nu teu milu ngadukung bakal kadupak kaluar kalang. Salah ceuk Si Sukma. Teu! Sual dosa éta mah ukur rarasaan dogmatis. Raga mangkarunyakeun, Éndah ceuk manéhna geus kajiret fatamorgana. Bari jeung ukur pangaruh batur. Éndah moal kitu lamun lain pangaruh Si Sukma.
Éndah mah henteu kitu. Raga nyaho Éndah nu saenyana saméméhna. Dina hirupna, ngan aya hiji udagan nya éta bisa hirup senang bari senang-senang. Étika Éndah mah, étika majalah-majalah wanita. Baju mana anu pantes keur ka pésta, resépsi itu-éta, beurang soré peuting isuk. Kumaha cara-cara dahar, resép ngagaét lalaki, cara sangkan katémbong sopan santun luar. Dunya Éndah, dunya busana jeung kosmétik, dunya butik jeung diskotik. Lain, lain dunya wayang jeung palasipahna. Apan basa diajar jaipongan ogé lain keur senina, tapi keur kapentingan séjén. Pikeun nyiptakeun kasempetan ngérét gegedén, jeung pikeun alesan bisa ka ditu ka dieu. Jadi, nu keur ngomong sual palasipah wayang mah lain Éndah, anu nyaritakeun sual ajén luhur seni-budaya mah batur, anu ngomong kabagjaan teu diukur ku kasenangan duniawi mah Si Sukma. Nepi ka Éndah réngsé caramahna, Raga tetep teu percaya 100% kana parobahan drastis Éndah. Padahal, can lila Éndah reureujeungan jeung Si Sukma téh.
“Atuh meureun ada yang baru, nya,” ceuk Raga.
“Tentu. Manusa, Ga. Piraku tetep baé.”
“Bukan, bukan itu. Maksud téh gaya baru, gaya seniman.”
Teu sakumaha biasa, ngadéngé omongan kitu téh Éndah cicing bareureum alum.
“Ku naon, Ndah?”
Éndah teu ngajawab.
“Marah?”
“Marah sih henteu. Ngan, cobalah Ga, ulah nyangka nu lain-lain.”
“Nyangka nu lain-lain kumaha? Kan biasa! Teu ngerti Raga mah nempo Éndah ayeuna. Berubah, berubah sekali! Éndah jiga nu ngahaja menghindari Raga, menghindari lelaki lain, menghindari teman-teman Éndah ....”
“Ya, mémang Éndah menghindari semua itu! Raga gé tentu tau sebabnya, Sukma. Ya, Sukma! Éndah manggihan sesuatu yang lain di Sukma anu euweuh di nu séjén. Lain, Ga, lain hal-hal dangkal seperti nu disangka ku Raga.”
Ngadéngé jawaban Éndah, Raga ngabetem. Tétéla, aya parobahan garis udagan hirup Éndah. Garis anu méngpar kacida tina garis nu biasa dilakonan Éndah jeung Raga. Garis anu papalingpang, garis anu nguciwakeun Raga.
“Cobalah, Ga, hargailah Éndah, hargailah hak-hak Éndah seperti yang sudah-sudah. Éndah percaya, Raga cukup ngerti!”
Hal anu dipikainggis ku Raga téh kajadian. Raga kaduhung teu nyegah ti anggalna. Raga hanjakal maké nurut kana pamanggih Si Tanteu jeung batur-batur Éndah. Engké ogé sadar sorangan cenah. Keun wé antep, Éndah téh keur ngumbar rarasaan, keur loba ulin jeung rarasaan. Engké ogé sadar, hirup jaman ayeuna mah teu cukup ku rarasaan wungkul, malah rarasaan téh taya hartina. Komo cinta, ah, romantisme murahan. Keun. Tapi aya hal transedental dina cinta anu teu kabalitungkeun ku maranéhna. Raga bingung nyanghareupan hiji sistem anu robah. Kudu kumaha nyanghareupan Éndah ayeuna? Meureun kudu ngadagoan Éndah kuciwa ku Si Sukma. Iraha? Jeung deui lamun enya Éndah kuciwa, na bakal balik deui kitu kana garis baheula?
“Endah, kamu serius jeung Sukma?”
“Mungkin,” jawab Éndah teleb.
Wanayasa, 1986
(Katumbiri Jilid. 1, 1986)
Comments :
Posting Komentar